Cứ tới ngày mùng 7 tháng 3 âm lịch hàng năm, du khách thập phương lại tấp nập kéo về trẩy hội chùa Thầy, vừa để dâng hương khấn Phật, vãn cảnh chùa, vừa thỏa mãn tính mạo hiểm khi leo núi. Phong thủy hữu tình Không tính các sinh hoạt lễ hội hấp dẫn, đến hội chùa Thầy, du khách còn được thưởng ngoạn danh thắng Công ty du lịch giá rẻ nổi tiếng: “Có động, với hồ, có chợ Trời/ Núi sông tiểu biểu giải kỳ quan”. Ban đầu chùa Thầy chỉ là 1 am nhỏ gọi là Hương Hải am do Thiền sư Từ Đạo Hạnh lập ra để tu tập. Sau này Vua Lý Nhân Tông (1072-1127) đã cho xây dựng lại gồm hai cụm chùa: chùa Cao (Đỉnh Sơn Tự) trên núi và chùa Dưới (tức chùa Cả, tên chữ là Thiên Phúc Tự). Đầu thế kỷ XVII chùa được trùng tu, mở rộng. Theo thuyết phong thủy, chùa được xây dựng trên thế đất hình con rồng. Phía trước chùa, bên trái là ngọn Long Đẩu, lưng chùa và bên buộc phải dựa vào núi Sài Sơn. Chùa quay mặt về hướng Nam. Phía trước chùa Thầy là một sân rộng nhìn ra 1 hồ nước gọi là Long Chiểu hay Long Trì (ao rồng), tạo thành hàm của rồng. Hai bên hồ có hai cây cầu, cầu Nhật Tiên nối sang một hòn đảo nhỏ, trên đảo với đền thờ Tam phủ. Cầu Nguyệt Tiên nối vào đường lên núi tới chùa Cao. Hai cầu này nối sang hai bên tạo thành thế râu Rồng, làm nâng cao thêm vẻ đẹp huyền bí của hồ. Giữa hồ với Công ty du lịch tại hà nội nhà thủy đình, là viên ngọc giữa miệng rồng. Đây cũng là nơi diễn ra trò múa rối nước vào dịp lễ hội. Kiến trúc độc đáo Trong 1 thể tích kiến trúc Phật giáo vừa trang nghiêm, cổ kính vừa tĩnh mịch lại sắp gũi mang đời, chùa Thầy là sự hài hòa của hai khối kiến trúc thờ phật và thờ thánh trong một kết cấu mặt bằng tiền công (nơi thờ phật) và hậu nhất (nơi thờ thánh). Đây cũng là 1 dạng mặt bằng ít gặp trong kiến trúc chùa cổ Việt Nam, có nghệ thuật kiến trúc, điêu khắc tương đối độc đáo với bắt mắt kiến trúc nghệ thuật của thế kỷ XVII. ngoại trừ hệ thống tượng thờ hơi phong phú và đặc sắc, tại chùa Thầy còn lưu giữ được một số lượng to các di vật có giá trị như những bệ tượng, nhang án, khám thờ, ngai thờ, đồ tế khí, khánh, chuông, bia đá, sắc phong mang những tư liệu lịch sử quý, với niên đại trải dài từ thời kỳ khởi dựng chùa cho đến hiện nay. Nét độc đáo và đặc sắc nhất của chùa Thầy là ở thượng điện, thờ những hóa thân của Thiền sư Từ Đạo Hạnh, diễn tả ba “kiếp” của Ngài: đi tu, khiến Vua, hiển Thánh. hiện tại, trong chùa thờ pho tượng còn nguyên xương cốt mang tuổi thọ gần 1000 năm, điều đặc trưng hơn là pho tượng của Ngài sở hữu thể cử động được các khớp xương chân tay- thể hiện nghệ thuật khiến rối nước của dân gian. Pho tượng này duy nhất chỉ sở hữu ở chùa Thầy. Tương truyền, xưa kia mỗi lúc mở khám, tượng lại Công ty du lịch giá rẻ tại hà nội từ từ đứng dậy, đóng cửa tượng lại từ từ ngồi xuống. Về sau, 1 vị quan triều Nguyễn nói rằng: “Thánh thì chẳng hề chào người phàm, để ngài đứng dậy mỗi lần mở cửa thì chúng ta thất lễ”. Từ ấy hệ thống khớp nối được tháo gỡ và tượng ngồi luôn. hiện tại ví như mang người nâng thì tượng vẫn đứng lên, ngồi xuống và duỗi chân, duỗi tay được. Giải mã bí ẩn hang động trên núi Từ chùa Cả, qua Nguyệt Tiên Kiều, để leo lên núi bắt buộc vượt qua 251 bậc đá. Trên núi sở hữu chùa Cao (Hiển Thụy Am), nơi xưa kia Từ Đạo Hạnh hàng ngày thắp hương thiền định. Sau chùa là động Phật Tích (Hang Thánh Hóa). Tục truyền đây là nơi Từ Đạo Hạnh đã hóa để đầu thai khiến con trai Sùng Hiền Hầu và sau làm vua Lý Thần Tông. Hang nhỏ hẹp, nhìn kỹ vào vách đá sẽ thấy các vệt lõm, ấy là vết đầu, vết chân và vết tay thiền sư tì vào khi trút xác. tới thăm chùa Thầy du khách được hưởng thú leo núi vừa cheo leo hiểm trở, vừa thú vị. Leo lên đỉnh núi, có một khoảng đất bằng phẳng, gọi là Chợ trời, kế bên mang nhiều mỏm đá, trong đó mang 1 phiến đá nhẵn lì được gọi là bàn cờ tiên. sở hữu lẽ nơi đây ngày xưa những bậc trích tiên vẫn ngồi chơi cờ, uống rượu, thưởng trăng và ngâm thơ. Chợ Trời được dân gian coi là nơi gặp gỡ giữa người và tiên. Trở lại chùa Cao, đi vòng ra phía sau đến hang Cắc Cớ. Hang sâu thẳm, tối om, cần sử dụng đèn pin và đi dò dẫm từng bước mới mang thể xuống được, đến cuối hang thấy hiện ra bể xương đựng hàng ngàn bộ hài cốt ngót ngàn năm tuổi. Tương truyền, đây là nơi tuẫn tiết của tướng Lữ Gia cộng nghĩa quân, sau khi thất thế, đã đưa quân lính trốn vào hang để lánh giặc. Nhưng ko may bị giặc phát hiện và lấp kín cửa hang. ko còn đường ra, cả nghĩa quân hàng ngàn người bắt buộc chôn thây nơi hang Cắc Cớ này. Từ hang Cắc Cớ lên, men theo sườn núi qua hàng đại già đến đền Thượng, nơi thờ Thánh Văn Xương, nơi hội họp của Đông Kinh Nghĩa Thục xưa kia. Đi tiếp, du khách sẽ tới chùa Bối Am (chùa 1 Mái), vì chùa chỉ với một mái tựa vào cong ty du lich gia re vách núi, hang Hút Gió, thềm đá Thái Lão, đền tưởng niệm Nhà sử học Phan Huy Chú, Nhà lưu niệm Bác Hồ... Nơi đây, xưa kia Phan Huy Chú đã viết thành công tác phẩm Bách khoa cổ vĩ đại “Lịch triều hiến chương dòng chí”. Cũng chính nơi đây, Bác Hồ đã từng sống, làm cho việc trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp. đến mang chùa Thầy du khách ko chỉ tham quan những di tích lịch sử bí quyết mạng, mà còn được hòa mình cùng khung cảnh núi non hùng vĩ của Sài Sơn, với vẻ đẹp của một thắng cảnh nức danh được thiên nhiên ưu đãi, được trải lòng mình trong khoảng trống tĩnh mịch, thanh bình đậm chất thôn dã của các ngôi chùa cổ nơi làng quê.
